Φθόγγοι και κλίμακες
Πάνω σ’ αυτούς τους ρυθμούς χτίζεται το ρεμπέτικο τραγούδι,
του οποίου παρατηρώντας τη μελωδική γραμμή διακρίνομε καθαρά την επίδραση ή
καλύτερα την προέχταση του βυζαντινού μέλους. Όχι μόνο εξετάζοντας τις κλίμακες
που από το ένστιχτο των λαϊκών μουσικών διατηρούνται αναλλοίωτες, μα ακόμη
παρατηρώντας τις πτώσεις, τα διαστήματα και τον τρόπο εκτέλεσης. Όλα φανερώνουν
την πηγή, που δεν είναι άλλη από την αυστηρή και απέρριτη εκκλησιαστική
υμνωδία.
—Μάνος Χατζιδάκις
Μουσικοί χαρακτήρες
Προκειμένου να εγγραφεί και να μεταδοθεί η ποσότητα της
μελωδίας στη βυζαντινή μουσική δημιουργήθηκε ένα ιδιαίτερο σύστημα δέκα
χαρακτήρων. Από αυτούς οι έξι είναι ανιόντες και οι τέσσερις κατιόντες. Τα
ονόματά τους είναι Ίσον, Ολίγον, Πεταστή, Κεντήματα, Κέντημα, Υψηλή, Απόστροφος,
Ελαφρόν, Υπορροή, Χαμηλή. Οι δέκα χαρακτήρες της ποσότητας διαιρούνται σε τρεις
τάξεις, στα Σώματα, τα Πνεύματα και τους Ουδέτερους. Άλλες ονομασίες των
χαρακτήρων είναι μουσικά γράμματα και φθογγόσημα. Αν και εκφράζουν την ανάβαση
και την κατάβαση των τόνων δεν έχει έκαστο ξεχωριστό τόνο αλλά τους ορίζουν
όταν προηγείται κάποιος τόνος ως βάση. Αν δεν υπάρχει βάση δεν μπορούν να
εκφράσουν κάποιο μουσικό νόημα. Όταν συμπλέκονται μεταξύ τους εκφράζουν όλους
τους μουσικούς τόνους όλων των κλιμάκων.
Υποστατικά σημεία
Μουσικά γένη
Ήχοι
Η Βυζαντινή Μουσική αποτελεί το ωραιότερον ένδυμα της
υμνολογίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το πλέον σεμνοπρεπές και θεάρεστον.
—Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος
Διαφορές με την δυτική (ευρωπαϊκή) μουσική
Οι φθόγγοι ή τόνοι στη βυζαντινή μουσική διακρίνονται σε
επτά και ονομάζονται: πΑ, Βου, Γα, Δι, κΕ, Ζω και νΗ. Αυτοί οι τόνοι
εκφωνούνται κατέχοντας ο καθένας μία βαθμίδα. Ανεβαίνοντας από την πρώτη
βαθμίδα έως την έβδομη (άνοδος ή επίτασις ή οξύτης) και κατεβαίνοντας από την
έβδομη μέχρι την πρώτη(κάθοδος ή άνεσις ή βαρύτης) σχηματίζουμε μία κλίμακα. Η
Βυζαντινή μουσική μεταχειρίζεται τρεις τέτοιες κλίμακες από τις οποίες η πρώτη
ως κατώτατη ονομάζεται Υπάτη ή Βαρεία διά πασών, η δεύτερη Μέση διά πασών και η
τρίτη ως ανώτατη Νήτη ή Οξεία διά πασών. Η χρήση τους ακολουθεί τρεις τρόπους∙
α) σε συνεχή ανάβαση ή κατάβαση, β) σε υπερβατή ανάβαση ή κατάβαση και γ) σε
εναλλασσόμενη συνεχή και υπερβατή ανάβαση ή κατάβαση. Όταν ένας τόνος χωρίζεται
σε δύο άνισσα μέρη και χρησιμοποιείται το ένα από αυτά τα διαστήματα, αυτό το
διάστημα ονομάζεται ημιτόνιο.
Τα υποστατικά σημεία, τα οποία διαιρούνται σε έγχρονα και
άχρονα, είναι έντεκα. Κλάσμα, Απλή, Γοργόν, Αργόν, Βαρεία, Ομαλόν, Αντικένωμα,
Ψηφιστόν, Έτερον ή Σύνδεσμος, Ενδόφωνον και Σταυρός. Τα έγχρονα ή έγχρονες
υποστάσεις ονομάστηκαν έτσι επειδή φανερώνουν χρονική ποσότητα ενώ τα άχρονα ή
άχρονες υποστάσεις δε δαπανούν χρόνο.
Γένος στη βυζαντινή μουσική ονομάζεται η διαίρεση της
τετράχορδης τάξης των φθόγγων κατά το Διατεσσάρων σύστημα. Υπάρχουν τρία γένη :
Διατονικόν, Χρωματικόν και Εναρμόνιον.
Διατονικό γένος
Η κλίμακα του Διατονικού γένους σύγκειται από δύο τετράχορδα
χωρισμένα όμοια. Η ομοιότητά τους υφίσταται από τα αναλόγως ίσα διαστήματα των
τόνων που περιέχουν.
Χρωματικό γένος
Χρώμα λέγεται στη μουσική εκείνο το οποίο μπορεί να βάψει
την ποιότητα που παράγεται από τους φθόγγους της διατονικής κλίμακας και να
παράσχει ποιότητα που έχει διαφορετικό ύφος. Αυτό μπορούν να το κάνουν οι
υφέσεις και οι διέσεις. Χρωματικό γένος είναι λοιπόν εκείνο στου οποίου την
κλίμακα βρίσκονται ημίτονα είτε σε ύφεση είτε σε δίεση ή και σε ύφεση και σε
δίεση.
Εναρμόνιο γένος
Εναρμόνιο ονομάζεται το γένος το οποίο έχει στην κλίμακά του
τεταρτημόριο του μείζονος τόνου. Αυτό το διάστημα λέγεται ύφεση ή δίεση
εναρμόνιος.
Η Βυζαντινή Μουσική ακολουθεί παραλλαγμένη σε κάποια σημεία
την Πυθαγορική Οκτάχορδο. Οι οκτώ ήχοι ή τρόποι της είναι : Πρώτος,
Δεύτερος,Τρίτος, Τέταρτος, Πλάγιος του Πρώτου, Πλάγιος του Δευτέρου, Βαρύς και
Πλάγιος του Τετάρτου. Οι ήχοι Πρώτος, Τέταρτος, Πλάγιος του Πρώτου και Πλάγιος
του Τετάρτου ανήκουν στο Διατονικό γένος. Οι ήχοι Δεύτερος και Πλάγιος του
Δευτέρου ανήκουν στο Χρωματικό γένος και οι ήχοι Τρίτος και Βαρύς στο
Εναρμόνιο. Στο σημείο αυτό πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο βαρύς διατονικός ήχος
ανήκει στο διατονικό γένος, χρησιμοποιεί δηλαδή τη διατονική κλίμακα.
Σπυρίδωνας Μπουμπούλης
